“گرفتار روزگاری هستيم كه اهل علم فقط عده كمی، مبتلا به هزاران رنج و محنت، باقی‌مانده كه پيوسته در انديشه آنند كه غفلت های زمان را فرصت جسته، به تحقيق در علم و استوار كردن بپردازند.”
حكيم عمر خيام نيشابوری غياث الدين ابوالفتح، عمرخيام در زامياد (بيست و هشتم) ارديبهشت 427 هجری در نيشابور زاده شد. در رياضيات، فلسفه، نجوم و شعر از بزرگان عصر خود بود.خيام باحديث، تفسير و حكمت نيز آشنا بود و فقه را نيز در ميانسالی نزد امام موفق نيشابوری آموخت.هرچند خيام در غرب به واسطه رباعياتش شهره است اما عمده خدمات وي به جامعه علمی جهان بوده است. در اين نوشتار با گوشه ای از تلاش های علمي اين دانشمند فرهيخته ايرانی آشنا خواهيم شد.
خيام در نجوم:
خيام به دعوت جلال الدين ملكشاه سلجوقی و وزيرش نظام الملك به اصفهان رفت تا سرپرستي رصدخانه اصفهان را به عهده گيرد. وی در مدت اقامت هجده ساله در اصفهان زيج ملكشاهی را تهيه كرد (زيج=زيگ،جدول محاسبات نجومی) و در حدود سال 458 طرح اصلاح تقويم را تنظيم نمود و تدوينگر و بنيانگذار تقويم جلالی شد.در اين زمان خيام به عنوان اختربين در دربار مشغول بكار شد هرچند به اختربيني اعتقادی نداشت.پس از مرگ ملكشاه و كشته شدن نظام الملك، خيام مورد بي مهری قرار گرفت و كمك مالی به رصدخانه قطع شد!
خيام در رياضيات:
خيام نيشابوری تحت حمايت و سرپرستی ابوطاهر،قاضی القضات سمرقند، كتابی درباره معادلات درجه سوم نوشت و از آجا كه با نظام الملك طوسی رابطه نيكويی داشت كتابش را به او هديه كرد. تحقيقات و مطالعات خيام در جبر در نوع خود تحسين برانگيز است اما كشف دير هنگام رساله جبر او و همچنين توفيقات رياضيدانان در اين حوزه از رياضيات تنها موجب شگفتی انديشمندان به سبب جنبه تاريخی آن شد. اثبات اصل پنجم اقليدس كه شالوده هندسه اقليدسی است از ديگر دستاوردهای علمی عمر خيام به شمار می‌رود. كشف و اثبات بسط دو جمله ای n^(a+b) و همچنين ابداع روشی در بدست آوردن ضرايب منجر به نام گذاری مثلث حسابی بهانه ای بود تا نام خيام در كنار نام بزرگان ديگری چون نيوتن و پاسكال به ثبت برسد.
آثار:
1_ميزان الحكمه(در فيزيك)،
2_لوازم الامكنه(در هواشناسی)
3_رساله في براهين علي مسائل الجبر و المقابله(در معادلات درجه سوم)،
4_القول علي اجناس التي بالاربعا( نقش رياضي در موسيقي)،
5_رساله كون و تكليف(حكمت خالق در خاق عالم)،
6_رساله اي در بيان زيج ماكشاهی،
7_رساله في شرح ما اشكل من مصادرات كتاب اقليدس(در خطوط موازي و نظريه ي نسبت ها)،
8_رباعيات خيام(قريب به 200 رباعي)
نام جاويد خيام:
يكي از حفره هاي ماه به نام خيام است. در سال 1980 سياركي به نام “Omar Khayyam 3095” نامگذاري شده است.
قديمي ترين كتابی كه نامي از خيام به ميان آورده و نويسنده‌اش هم عصر او بوده “چهار مقاله“ نظامي عروضی است كه خيام را در زمره منجمين گنجانده، هرچند بزرگانی چون جورج سارتن حكيم نيشابور را از رياضيدانان بزرگ می‌دانند. عمر خيام نيشابوری سرانجام به سال 517 هجری بدرود حيات گفت تا نيك نامي اش در سايه ي خدمات و تلاشهاي علمي اش به يادگار بماند و مايه ي فخر ايرانيان گردد.
